| व्याकरणांशाः |
| नाऽहं वन्दे तव चरणयोर्द्वन्द्वमद्वन्दहेतोः कुम्भीपाकं गुरुमपि हरे नारकं नाऽपनेतुम् । |
| रम्या रामा मृदुतनुलता नन्दने नाऽपि रन्तुं भावे भावे हृदयभवने भावयेयं भवन्तम् ॥४॥ |
| पदच्चेदः | | | | | |
| न, अहम्, वन्दे, तव, चरणयोः, र्द्वन्द्वम्, अ-द्वन्द-हेतोः, कुम्भीपाकम्, गुरुम्, अपि, हरे, नारकम्, न, अप-नेतुम्, रम्या, रामा, मृदु-तनु-लता, नन्दने, न,अपि, रन्तुम्, भावे, भावे, हृदय-भवने, भावयेयम्, भवन्तम् |
| सन्धयः | | | | | |
| न+अहम्, न+अप-नेतुम्, न+अपि= अकः सवर्णे दीर्घः |
| चरणयोः+र्द्वन्द्वम् = ससजुषो रुः |
| अ-द्वन्द-हेतोः+कुम्भीपाकम्= ससजुषो रुः, खरवसानयोर्विसर्जनीयः, कुप्वोः ≍क≍पौ च |
| अहम्, कुम्भीपाकम्, नारकम्, रन्तुम्, भावयेयम्= मोऽनुस्वारः |
| रम्यारामामृदु-तनु-लताः+नन्दने= भो भगो अघो अपूर्वस्य योऽशि, हलि सर्वेषाम् |
| आकाङ्क्षा-अन्वयः | | | | |
| हरे! तवचरणयोः र्द्वन्द्वम् अ-द्वन्द-हेतोः न अहम् वन्दे, न गुरुम् नारकम् कुम्भीपाकम् अप-नेतुम् अपि, न नन्दने रम्यारामामृदु-तनु-लताः रन्तुम् अपि, भावे भावे हृदय-भवने भवन्तम् भावयेयम् |
| Oh, Lord Hari! I worship Your two feet not to negate this world of dualities through liberation: nor for avoiding my being dipped in the deadly boiling oil cauldrons in hell; nor indeed to enjoy the company of lissome heavenly damsels; but I pray so that I shall enshrine You in the mansion of my heart and remember You always! |
| सुबन्तप्रक्रिया | | | | |
| न, अपि = अव्ययम् |
| अहम् = अस्मद्, १.१, सुँ, ङे प्रथमयोरम्, त्वाहौ सौ, अतो गुणे, शेषे लोपः |
| चरणयोः= अ, नपुं, ६.२, ओस्, ओसि च, एचोऽयवायावः, ससजुषो रुः, खरवसानयोर्विसर्जनीयः |
| तव= युष्मद्, युष्मदस्मद्भ्यां ङसोऽश्, तवममौ ङसि, अतो गुणे, शेषे लोपः | |
| र्द्वन्द्वम्= अ, नपुं, २.१, अम्, अतोऽम्, अमि पूर्वः |
| अ-द्वन्द-हेतोः= उ, पुं, ५.१, ङसिँ, घेर्ङिति, ङसिङसोश्च, ससजुषो रुः, खरवसानयोर्विसर्जनीयः |
| कुम्भीपाकम्, नारकम् = अ, पुं, २.१, अम्, अमि पूर्वः |
| गुरुम् = उ, पुं, २.१, अम्, अमि पूर्वः |
| हरे = इ, पुं, १.१ सम्बोधनम्, सुँ, ह्रस्वस्य गुणः, एङ्ह्रस्वात् सम्बुद्धेः |
| रम्यारामामृदु-तनु-लताः= आ, स्त्री, २.३, शस्, प्रथमयोः पूर्वसवर्णः, ससजुषो रुः, खरवसानयोर्विसर्जनीयः |
| नन्दने, भावे = अ, पुं, ७.१, ङि, वर्णमेलनम् |
| हृदय-भवने = अ, नपुं, ७.१, ङि, वर्णमेलनम् |
| भवन्तम् = त्, पुं, २.१, अम्, उगिदचां सर्वनामस्थानेऽधातोः, नश्चापदान्तस्य झलि, अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः |
| तिङन्तप्रक्रिया | | | | | |
| वन्दे = वन्द्, भ्वादिः, आत्मनेपदी, लट्, उत्तमपुरुषः, एकवचनम् |
| भावयेयम्= भू, चुरादिः, परस्मैपदी, विधिलिङ्, उत्तमपुरुषः, एकवचनम् |
| समासाः, तद्धिताः, कृदन्ताः | | | | |
| अप-नेतुम् = अप+नी, तुमुन्, कृदन्तः |
| रन्तुम् = रम्, तुमुन्, कृदन्तः |
| अ-द्वन्द-हेतोः= न द्वन्द्वम् नञ् तत्पुरुषः, तस्य हेतुः, तस्मात् ६तत् |
| कुम्भीपाकम् = कुम्भ्याम् उखायां पाक इव पाकः उपमानपूर्वपदकर्मधारयः, पाकः यत्र= बहिव्रीहिः , तम् |
| नारकम्= नरकस्य अयम्, तद्धितः, तम् |
| रम्या, रामा, मृदु-तनु-लता= रम्यते यस्याम् सा, बहुव्रीहिः, रम् कर्तरि घञ् कृदन्तः, मृदू तनुः लता इव, कर्मधारयः |
| न, अहम्, वन्दे, तव, चरणयोः, र्द्वन्द्वम्, अ-द्वन्द-हेतोः, कुम्भीपाकम्, गुरुम्, अपि, हरे, नारकम्, न, अप-नेतुम्, रम्या, रामा, मृदु-तनु-लता, नन्दने, न,अपि, रन्तुम्, भावे, भावे, हृदय-भवने, भावयेयम्, भवन्तम् |
हृदय-भवने= हृदयमेव भवनम्, अवधारणापूर्वपदकर्मधारयः, तस्मिन्
***
॥ ॐ नमो भगवते वासुदेवाय ॥ |
